Evliyâ Çelebi (1611 - 1682)
Doğum târihi ve doğum yeri; âilesi ve soyu hakkındaki bilgileri, bizzat eserinde kaydeden Evliyâ Çelebi, saray başkuyumcusu ve Sultan Ahmed Câmi’i’nin muhteşem kapısının san’atkârı Derviş Mehmed Zıllî Efendi’nin oğludur. Evliyâ Çelebi, soyunun Ahmed-i Yesevî’ye kadar uzandığını söyler. Devrin klasik medrese tahsîli sonrasında, yedi yıl özel dersler almıştır. Enderûn’da (saray okulu) okumuş ve Kur’ân’ı hıfz etmiştir.
Kendi ifâdesine göre rüyâsında Ahî çelebi Câmi’i’nde gördüğü Hz Muhammed (SAV)’e, eteğine sarılarak “Şefâ’at yâ Resûlallâh!” diyecekken, dili sürçüp “Seyâhat yâ Resûlallâh!” diye haykırmış ve Hz. Peygamber de onu şefâ’atle müjdeleyip seyâhatle görevlendirmiş. Rüyâsındaki cemâ’at içinde bulunan Sa’d ibni ebî Vakkâs yazara, gezip gördüklerini, yazmasını tembihlemiş.
Böylece Evliyâ Çelebi önce İstanbul’u ve sonra İmparatorluğun pek çok bölgesini dolaşıp Seyâhat-nâme adlı dev kitabını hazırlamıştır.
1651’de Melek Ahmed Paşa ile gittiği Rumeli’nden Avrupa’ya da geçti. 1671’de hacca gitti ve uzun süre Hicaz ve civâr memleketleri inceleyip yazdı. İmparatorluk coğrafyası dışında Macaristan, Avusturya, Almanya, Lehistan, Arnavutluk, İspanya, Danimarka, Hollanda v.b yerleri hem gezdi, hem inceledi, hem de müşâhedelerini kaydetti. Bu geziler, elli sene sürdü. Katıldığı savaşlardan kazandığı ganîmetler ve himâyesini gördüğü devlet adamlarının yardımlarıyla geçindi. Erzurum Defterdarına mü’ezzinlik yaptığına göre, güzel sesli, hoşsohbet, kâbiliyetleri yüksek bir insandı. Ufak-tefek olduğu halde, iyi bir silâhşör olduğundan söz eder. Bir merak ve sabır âbidesi olarak dünyâda emsâline ender rastlanabilecek bir gezgindir.
On cilt olan Seyâhatnâme’nin içeriği, şu şekilde tasnîf edilebilir:
1. Cilt: İstanbul târîhi, İstanbul’daki makamlar, câmiler, medreseler, mescidler, türbeler, tekke, imâret, hastahâne, konak, sebil ve hamamlar. Fâtih devrinden i’tibâren vezirler, âlimler, nişancılar; İstanbul esnâfı ve zenâ’atlar.
2. Cilt: Mudanya, Bursa, Trabzon, Gümüşhâne, Osmanlı Devleti’nin kuruluşu, İstanbul’un fethi öncesindeki pâdişâhlar. Bursa câmi, türbe ve medreseleri, diğer san’at eserleri. Bursalı ulemâ, vezîrler ve şâ’irler. Doğu Karadeniz Bölgesi.
3. Cilt: Üsküdar-Şam güzergâhındaki yerleşim merkezleri. Edirne ve diğer Rumeli şehirleri: Niğbolu, Filibe, Şumnu, Sofya, Silistre.
4. Cilt: İstanbul- Van güzergâhındaki şehirler ve diğer yerleşim merkezleri. Evliyâ Çelebi’nin İran elçiliği, İran ve Irak hakkındaki gözlemleri.
5. Cilt: Tokat ve Kürdistan; Rumeli’nin bazı bölgeleri; Sarıkamış; Avrupa’nın orta bölgelerinde yer alan ülkeler ve eyâletler.
6. Cilt: Macaristan ve Almanya.
7. Cilt: Avusturya, Kırım, Dağıstan, Çerkezistan, Kıpçak Ülkeleri.
8. Cilt: Kırım ve Girid, Selânik ve Rumeli ile ilgili bazı olaylar.
9. Cilt: İstanbul-Hicaz arasındaki yerleşim birimleri. Mekke ve Medîne hakkında bilgiler.
10. Cilt: Mısır ve Havâlîsi.
Bekâr yaşayıp ömrünü seyâhate harcayan Evliyâ Çelebi, dünyânın en geniş coğrafyasını, en geniş şekilde anlatmıştır. Gördüğü her bölgenin tabiat şartlarını, coğrafyasını, insanlarının dil, din, âdet, eğlence, giyim-kuşam ve eğitimini; yüre mi’mârîsini, her türlü zenâ’at ve ticâreti, istihsâl ve sağlık mes’elelerini anlatmıştır. Bilgi verirken doğruluğu tartışılan rakamlar da verir. Mübâlağaya yönelir. Mizâh ve samîmiyet, üslûbunun bâriz vasıflarıdır. Seci’lere yönelmesine rağmen mantık ve ifâde istifi bakımından yetersiz, dağınık bir üslûbu vardır. Fakat tasvirleri muhteşem ve canlıdır.
Seyâhat-nâme’nin müteaddid neşirleri vardır. 1848 Bulak neşri, bir seçmedir. 1896-1902 arasında Necib Âsım ve Ahmed Cevdet Beyler, beş yazma nüshadan biri olan Pertev Paşa nüshasını esas alarak altı cildini yayınlamışlardır. 7. ve 8. ciltler 1928’de Tarih Encümeni tarafından, 9 ve 10. ciltler ise 1938’de M. E. B. Tarafından yayınlanmıştır.