Divan Edebiyatında Temalar, Motifler, Kavramlar
1. Gül ve Bülbül: Gül, güzelliği temsil eder. Âşığın sembolü olan bülbül’ü kendine bağlar; dikenleriyle yani verdiği ıstıraplarla onu üzer, kıvrandırır. Gül, aynı zamanda Hz. Muhammed (S.A.V)’in yüzünü sembolize eder.
2. Dünya: Bir cîfe (leş), bir yüzüne bakılmaz iğrençlikte kocakarıdır. Dünya malı toplamanın sonu yoktur. Her şeyin hakiki sahibi, ancak Allah'tır. Dünya bir konak’tır. Bu konak yerinden hareket eden develerin çıngırakları, o konak yerinde oturanlara (yaşayan insanlara) yolculuk sırasının kendilerine de geleceğini hatırlatmaktadır.
3. Bezm-i Elest (Bezm-i Ezel): Kur'an 7. Surede, 171. Ayette geçen “Ben sizin Rabb’iniz değil miyim?” şeklindeki ilâhî soruya ruhların “Belâ: Evet” cevabını vermelerine işaret eden bir ibâredir. Dünya imtihanının başladığı andır.
4. Pîr-i Mugan: Muğların başı, yaşlısı. Eski İran’ın dinî Mecûsîlikti (ateşe tapanların dîni). Mug, Mecûsî râhibi demektir. Dîvân şiirinde, şeyh anlamında kullanılır.
5. Kenz (Hazîne, gömü): Âşığın gönlüdür. Bu gönül virandır; ama zaten hazineler, viran yerlerde gömülü bulunur.
6. Sevgili: Hükümdar, sultan, büt (put), zalim vb.. sıfatlarla anılır.
7. Âşık: Kul, köle, hasta, ölü, vb. benzetilenleriyle görülür.
8. Rakîb: Şeytan, köpek, domuz, kâfir, ham meyve vb. benzetilenleriyle karşılanır.
9. Güzellik: Mısır, Türkistan, Rum, ay, güneş, vb. benzetilenleri çerçevesinde yer alır.
10. Aşk: Onulmaz bir hastalıktır. Tamamen cefa ve eziyetten ibarettir. Âşık, aşkından, hiçbir hâl ve şart içinde vazgeçemez.
11. Gökler: İslâmî inanç çerçevesinde gökler, 9 kattır. Kur'an-ı Kerîm’de, gökteki gezegenlerin, “Allah'ın emrettiği yolda” (yani özel yörüngelerinde) “suda yüzer gibi dönüp durdukları” söylendiği halde, Dîvân şairleri, Batlamyüs teorisini gerçek var sayarak dünyayı sabit, gökleri iç içe geçmiş çanaklar gibi üst üste binmiş ve yıldızları da sabit düşünmüşler; dünyanın değil, göklerin döndüğüne inanır görünmüşlerdir. Şiirlerde bu durum, hep tekrarlanmıştır. Bu inanç çerçevesinde göklerin sıralanışı ile, hangi kat gökte hangi yıldızın olduğu ve bu yıldızların, Allah'ın hangi esmasına mahzar oldukları, aşağıda sıralanmaktadır:
Kat Bu katın ismi Hangi yıldız Allah'ın hangi sıfatının mahzarı
IX Arş (Atlas göğü) Boş
VIII Kürsî (Sâbit Yıldızlar) (Levh-i Mahfûz)
VII Zuhâl Rezzâk
VI Müşterî Alîm
V Mirrîh Kahhâr
IV Şems Muhyî
III Zühre Musavvir
II Utârîd Bârî
I Kamer (Ay) Hallâk
Miraç hâdisesi esnasında Hz. Muhammed’in bu sema katlarında, şu peygamberlere rast geldiği kabul edilir:
I. Kat Gökte: Hz. ÂDEM
II. Kat Gökte: Hz. YAHYÂ-HZ. ÎSÂ
III. Kat Gökte: Hz. YÛSUF
IV. Kat Gökte: Hz. İDRÎS
V. Kat Gökte: Hz. HÂRÛN
VI. Kat Gökte: Hz. MÛSÂ
VII. Kat Gökte: Hz. İBRÂHÎM
Bu yıldızlardan Mars (Mirrîh) ile Zuhâl (Satürn)’ün aynı burçta buluştukları âna, “Kırân-ı nahseyn” (Uğursuz an); Zühre (Venüs) ile Müşterî (Jüpiter) yıldızlarının aynı burçta buluştukları âna ise “Kırân-ı sa’deyn” (uğurlu an) denir. Büyük hükümdârlara “sâhib-kırân” denirken kasdedilen, “kırân-ı sa’deyn”dir.